Adviesgroep Borm & Huijgens

Volkerak-Zoommeer als noodberging voor waterveiligheid
Door versnelde rivierafvoeren zijn er wereldwijd steeds vaker watersnoden in de delta´s. Nederland is een extreem lage delta en ligt zelfs grotendeels beneden de zeespiegel. De genomen maatregelen van Ruimte voor de Rivier zorgen hier nog eens voor een extra versnelde doorvoer van het rivierwater. Bij piekafvoeren krijgt de Zuidwestelijke Delta alles voor haar kiezen. Die is hier niet op berekend. Het water zal dan ook ophopen in Haringvliet en Biesbosch.

Startnotitie onvolledig over waterberging
In de startnotitie Waterberging Volkerak-Zoommeer zijn de mogelijkheden van waterberging in Grevelingen en Oosterschelde niet nader onderzocht. Toch is het aannemelijk dat beide aan de noodberging worden toegevoegd (aanbeveling 8 Deltacommissie). Bij een verzilt Volkerak-Zoommeer zou iedere noodberging van zoet water op zout water leiden tot een vernietiging van het aanwezige ecosysteem. Bij een zoet Volkerak-Zoommeer is dat niet het geval en kan het meer, als laatst in te zetten bekken, ook een kombergingsfunctie vervullen. De bergingscapaciteit is hierbij te vergroten door van tevoren het peil te verlagen met voorspuien.

Een waarschuwing voor opkomend water (bron: Waterschap Brabantse Delta)

Zoetwatervoorziening en verzilting
We beschermen ons land tegen stormvloed, de stijgende zeespiegel en piekafvoeren van de rivieren. Gelijktijdig proberen we genoeg zoet water vast te houden voor de zoetwatervoorziening en het tegengaan van verzilting. Tot nu toe ging de strijd hoofdzakelijk tegen overstromingen, maar een tekort aan zoet water kan zeker zo desastreus zijn.

Potentieel verziltingsgebied (Illustratie: BN/DeStem)

Verzilting is niet alleen slecht voor de landbouw, het zout tast ook de funderingen van gebouwen en kunstwerken aan en zelfs brak water is al niet meer bruikbaar in de industrie. Op het industriegebied Moerdijk heeft men al een paar keer de inname van koel- en proceswater uit het Hollandsch Diep stil moeten leggen omdat het zoutgehalte te hoog was.

Verzilting van het Volkerak-Zoommeer heeft verregaande consequenties voor de wijde omgeving wat betreft zoetwatervoorziening en bodemverzilting. In het advies “Zoet water Zuidwestelijke Delta” worden compenserende maatregelen voorgesteld om via een pijpleiding onder het Schelde-Rijnkanaal zoet water vanuit West-Brabant naar Tholen te transporteren, om extra zoet water vanuit het Hollandsch Diep in de Roode Vaart te pompen en vanuit de Bergse Maas in het Wilhelminakanaal. Dat deze alternatieve zoetwatervoorzieningen hoge en blijvende kosten met zich meebrengen laat zich raden. Verder worden de sluizen van de Steenbergsche Vliet en de Dintel permanent gesloten om zoutindringing tegen te gaan. Gezien de beperkte schutcapaciteit dienen deze sluizen ook nog te worden vervangen. De aanleg van een inlaatsluis naast de Krammersluizen is nodig, evenals aanpassingen aan de Volkeraksluizen in verband met zoutindringing in het Haringvliet. Ook aanpassingen aan sluizen en inlaten is gewenst in verband met de dreigende verzilting van West-Brabant en het zoete milieu van het Markiezaatsmeer.

De Gevoeligheidsanalyse Waterberging Zuidwestelijke Delta uit 2010 (rapport Bulthuis) geeft aan dat na al deze compenserende maatregelen er bij lage zomerafvoeren toch nog tekorten aan zoet water zullen optreden en er alsnog behoefte komt aan ruimte voor extra voorraadvorming. Ook zijn de maatregelen onvoldoende om in te spelen op een toekomstige groeiende regionale behoefte aan zoet water.

Verzilting via de Nieuwe Waterweg
Zoet water is niet alleen nodig voor drinkwatervoorziening in de regio, maar ook voor hoogwaardige landbouw, glastuinbouw, industrie en natuur. Daarnaast behoort het zoute zeewater tegen te worden gehouden om externe verzilting te voorkomen. Met de huidige rivierafvoeren kunnen we het zout nog net buiten de deur kunnen houden. De afgelopen jaren zijn er perioden van droogte geweest waarbij er zout water ver naar binnen kwam, met name via de Nieuwe Waterweg. Daar zijn beperkte maatregelen tegen genomen, maar ondanks dat gaat de verzilting steeds verder.

Geen van de op 8 december 2011 bij de Seminar Beperking Zoutindringing gepresenteerde opties voor beperking verzilting Rijnmond blijkt succesvol. Er werd door de onderzoekers nog wel gesuggereerd dat met een bellenscherm wellicht wat tijd gewonnen zou kunnen worden, voordat er een structurele en duurzame oplossing komt. De werking van een bellenscherm lijkt hier echter niet aannemelijk door het aanwezige getijde. Alleen een duurzame oplossing, zoals zeesluizen, lost het verziltingprobleem op en garandeert voldoende zoet water voor de gestelde landelijke wateropgaven, inclusief het gezond maken van de deltawateren.

Het rapport Bulthuis geeft aan dat de veiligheid van de Nieuwe Waterweg niet is gewaarborgd. Het lijkt onontkoombaar dat de Nieuwe Waterweg afgesloten gaat worden met zeesluizen. Hier gaat momenteel 1500m³ zoet water per seconde verloren. Wanneer dit water onder meer beschikbaar komt voor het doorstromen van de Zuidwestelijke Delta dan liggen de kaarten heel anders geschud.

Extra investeringen nodig bij verzilting
Voor het inlaten van zout in het Volkerak-Zoommeer zijn forse investeringen nodig.
In het geval van verzilting zijn aanpassingen aan dijken en kunstwerken noodzakelijk. Het blijkt dat de dijken van het Volkerak-Zoommeer dan aan een enorme kostbare opknapbeurt toe zijn. Verder dient er gezocht te worden naar mogelijkheden tot het verleggen van inlaatpunten voor waterinname en naar alternatieve zoetwatervoorzieningen. Hoe ingewikkelder of kunstmatiger de zoetwatervoorziening en de waterhuishouding gaan worden, des te duurder en minder duurzaam ze doorgaans zijn.

Compenserende maatregelen voor zoetwatervoorziening
Illustratie: BN/DeStem

Aan zowel het verzilten en het tegengaan van overlast door zoutlek als aan het realiseren van een gewijzigde zoetwatervoorziening, hangt een kostenplaatje. Verder dient er een beeld te komen van de blijvende kosten die dit alles met zich meebrengt.Methoden dienen nader uitgewerkt te worden om belasting van Hollandsch Diep, Dintel en Steenbergse Vliet, met zout water uit een verzilt Volkerak-Zoommeer zo veel mogelijk te beperken;
De kosten van de verzilting worden voorlopig geschat op een kwart miljard euro. De vraag of het sop de kool waard is, wordt steeds vaker gesteld.

Waterkwaliteit
De oorzaken van het blauwalgenprobleem zijn de toegenomen voedselrijkdom en een gebrek aan doorstroming.
De afgelopen 40 jaar, de periode dat er sprake is van een Volkerak-Zoommeer, is de waterkwaliteit in Nederland vrijwel overal verbeterd en dat geldt ongetwijfeld ook voor Mark en Dintel en de Steenbergsche Vliet. Tijdens de warme zomer van 2009 was er nog maar drie weken sprake van overlast van blauwalgen.
Onderstaande grafiek geeft aan dat het chlorofylgehalte in het Volkerak-Zoommeer de laatste jaren flink is afgenomen, omdat de landbouw veel minder kunstmest is gaan gebruiken wat leidde tot verminderde toevoer van fosfaat.

Overzicht vanaf 1987 van het chlorofylgehalte in het water van het Volkerak-Zoommeer. Bij hoge temperatuur vormt dit de voedingsbodem voor blauwalgen. Na 2002 is duidelijk een afname waarneembaar.

Er blijven bij de zilte variant onzekerheden over de wijze waarop de gevolgen van een eventueel resterende zoutbelasting op de omliggende wateren zijn weg te nemen, over de optimale getijdendynamiek voor een gezond watersysteem, rekening houdend met de gebruiksfuncties (zoals scheepvaart, afwatering) en over haalbare alternatieven voor de zoetwatervoorziening voor de landbouw .

Milieuveranderingen en eutrofiëring veroorzaken explosieve algengroei - Foto: C. Huijgens

De basis van verzilting als middel tegen blauwalgen, stoelt nog altijd op de verkenning uit 2002 en 2003 en gaat uit van een ongewijzigd zoetwateraanbod. Een oplossing langs de geijkte weg ligt intussen meer voor de hand. Waterkwaliteitsverbetering, door afname van de aanvoer van fosfaat en nitraat én doorstroming met zoet water, neemt de oorzaak weg en is beduidend goedkoper.

Zilte variant Volkerak-Zoommeer	Zoete variant Volkerak-Zoommeer
Totale milieuwisseling bij realisatie	Géén milieuwisseling, doorspoelen met zoet water blijft mogelijk
Aanleg alternatieve zoetwatervoorzieningen. Aanpassingen aan gemalen, duikers en watergangen. Nieuwe leidingen en pompstations	Zoetwatervoorziening regio ongewijzigd
Aanpassingen Volkeraksluizen i.v.m. zoutindringing Haringvliet	Geen aanpassingen Volkeraksluizen
Verziltinggevaar regio neemt toe	Geen toename verzilting regio
Beperkte getijden in dode hoek: cumulatieve opslibbing	Geen getijden maar zoete doorstroming Peilbeheer blijft mogelijk
Sluizen West-Brabant vervangen en deze gesloten houden	Nieuwe sluizen West-Brabant overbodig, sluisdeuren meestal open
VZM wordt als eerste noodberging ingezet, voordat het merendeel van de deltawateren als berging fungeert.	Functie als komberging op kritieke moment nog altijd inzetbaar. Voorspuien is hierbij mogelijk
Elke berging zoet op zout geeft een milieuwisseling met ecologische ramp	Géén milieuwisseling bij berging, mag ook bij minder urgentie gebruikt worden
Aantasting zoet Markiezaatsmeer	Behoud zoet Markiezaatsmeer
Harde scheiding zoet-zout bij Volkeraksluizen blokkeert estuariene dynamiek	Geen harde scheiding zoet-zout. Estuariene dynamiek via herinrichting Zuidwestelijke Delta blijft mogelijk

 

Toekomst Volkerak-Zoommeer in nationaal kader
Zolang de samenhang met een centrale nationale regie nog ontbreekt, is het verstandig om geen overhaaste beslissingen te nemen.

De onomkeerbaarheid van de verzilting van een van de grootste zoetwaterbuffers van Nederland en de inrichting van de Zuidwestelijke Delta als onderdeel van het komend integraal landelijk waterbeheer vragen om zorgvuldig afgewogen besluiten.

Elke planvorming dient geanalyseerd te worden op de doelen van het Nationaal Waterplan, waaronder waterveiligheid, zoetwatervoorziening en estuariene dynamiek. Hieraan levert de verzilting VZM geen bijdrage. De voorgestelde verzilting veroorzaakt massale sterfte en vervolgens staat het zoute water diverse inrichtingsmogelijkheden voor de delta in de weg.

Het Volkerak-Zoommeer zal op zijn vroegst in 2016 verzilt zijn. Nog vóór de voltooiing van de verzilting geeft de herziene zoetwaterverdeling in Nederland aan of deze ingreep wel nodig is. Bij voorbarige doorgang van de verzilting heeft de milieuwisseling er haar overlast al veroorzaakt en kunnen gedane investeringen onnodig blijken.

De Stuurgroep ZWD dringt er momenteel bij staatsecretaris Atsma op aan om op korte termijn een integraal besluit te nemen over de toekomst van het Volkerak-Zoommeer en het Grevelingenmeer. Het ontbreken van de kennis of een dergelijk besluit voor de lange termijn effectief is, maakt een definitief besluit in 2012 veel te riskant.

Het ligt voor de hand dat straks het Deltaprogramma andere prioriteiten stelt en daarmee deze verzilting totaal overbodig maakt.

Adviesgroep Borm & Huijgens - integraal waterbeheer - januari 2012

 

Summary Salinization Volkerak-Zoommeer unnecessary The nuisance of cyanobacteria in the Volkerak-Zoommeer is caused by eutrophication (increased nutrients) and lack of flow. Based on a planning study of the water quality was proposed to combat the symptoms by allowing salt water and limited tide in the Volkerak-Zoommeer. This advice is still based on a reconnaissance in 2002 and 2003. It is also based on no change in freshwater supply. If there is enough fresh water available to flow through the delta, then the situation is different and salinization becomes unnecessary. The proposed salinization has major implications for the availability of fresh water. Besides replacing the water intake points, this surgery requires many additional steps (see diagram). This involves high costs and continuing investments. With all the proposed measures, even the required fresh water isn’t always to deliver, so the demand for new buffering of fresh water still occurs. Adding salt as a remedy against cyanobacteria is only treating symptoms. The real cause are the increased nutrients, combined with a lack of flow. Tackling the cause and a refreshing water flow are preferred. In the years after the underpinning study, the chances for the preferred solution increased significantly, because agriculture uses less fertilizer and also feed phosphate is considerably reduced. It has more advantage when the water level in the Volkerak stays manageable and fresh. The level can be adjusted to shipping, the drainage needs of the Water Board Brabantse Delta and the demand for fresh water. At extremely high river discharge, the Volkerak-Zoommeer can be used as a final water storage. By lowering the level beforehand the storage capacity can be increased. The Delta Freshwater Programme examines how to deal with bottlenecks. In 2014, the national preferred strategy for the fresh water supply will be admitted in the Delta Program. Quality improvement and freshen the water are more to prefer than salinization and are much cheaper.

Samenvatting Verzilting Volkerak-Zoommeer overbodig De overlast van blauwalg in het Volkerak-Zoommeer wordt veroorzaakt door eutrofiëring (toename voedselrijkdom) en gebrek aan doorstroming. Op basis van een planstudie van de waterkwaliteit werd symptoombestrijding voorgesteld middels het toelaten van zout water en beperkt getijde in het Volkerak-Zoommeer. De basis van dit advies stoelt nog altijd op een verkenning uit 2002 en 2003. Hierbij gaat men uit van een ongewijzigd zoetwateraanbod. Wanneer er voldoende zoet water beschikbaar komt voor het doorstromen van de deltawateren dan liggen de kaarten anders geschud en is verzilting geheel overbodig. De voorgenomen verzilting heeft grote gevolgen voor de beschikbaarheid van zoet water. Naast het verleggen van inlaatpunten voor waterinname en vereist deze ingreep vele aanvullende maatregelen. (zie schema). Deze brengen hoge en blijvende kosten met zich mee. Met al die maatsregelen is nog niet altijd het benodigde debiet te leveren, zodat de vraag naar nieuwe buffering van zoet water zich alsnog voordoet. Het toevoegen van zout als remedie tegen blauwalg is slechts symptoombestrijding. De werkelijke oorzaak is de toegenomen voedselrijkdom in combinatie met een gebrek aan doorstroming. Bestrijding van de oorzaak en doorstroming met zoet water heeft de voorkeur. In de jaren na de planstudie zijn de kansen voor de voorkeursoplossing aanzienlijk toegenomen, doordat de landbouw minder kunstmest is gaan gebruiken en de toevoer van fosfaat flink is verminderd. Wanneer het waterpeil in het Volkerak-Zoommeer zoet en beheersbaar blijft heeft dat veel voordelen. Het peil kan aangepast worden aan de scheepvaart, aan de afwateringsbehoefte van het Waterschap Brabantse Delta en aan de vraag naar zoet water. Bij extreem hoge rivierafvoeren kan het Volkerak-Zoommeer, als laatst inzetbaar, een kombergingsfunctie vervullen. De bergingscapaciteit is te vergroten door van tevoren het peil te verlagen. In het Deltaprogramma Zoetwater wordt onderzocht hoe met knelpunten om te gaan. In 2014 wordt de landelijke voorkeursstrategie voor de zoetwatervoorziening in het Deltaprogramma opgenomen. Kwaliteitsverbetering en doorstroming liggen meer voor de hand dan verzilting en zijn beduidend goedkoper.