Hoe de natuur vorm geeft

aan de delta

“Evenwel blijft de economie steeds de factor, die uiteindelijk den toestand beheerscht en die steeds noodzaakt zooveel mogelijk met de natuur mede te werken en zoo weinig mogelijk daartegen in te gaan.”
Johan van Veen 1936.

2 april 2015 WATERFORUM DISCUSSIEFORUM


Het Nationaal Waterplan streeft voor de Zuidwestelijke Delta naar estuariene dynamiek. Maar in plaats van een stap te zetten in de richting van een estuarium, probeert het Deltaprogramma de ecologische gevolgen van de Deltawerken wat terug te draaien. Daarnaast komt staatssecretaris Dijksma met de Natuurambitie Grote Wateren 2050. Zoethoudertjes en utopieën nemen de bedenkingen bij de natuurbescherming niet weg.
We kijken naar de afgelopen jaren en vragen ons af of estuariene dynamiek nog mogelijk is.

 

Terug in de tijd of voorwaarts
In de laatste decennia, waarin de deltawateren volop aan veranderding onderhevig waren, milieuproblemen zich voordeden en wijzigingen in waterbeheer zich aankondigden, werden met de beste bedoelingen tal van instandhoudings- en streefdoelen vastgelegd. Deze zijn nogal eens gestoeld op aannames, op onjuiste etiquettering of op nostalgie. Op plaatsen, waar de natuur zelf grond heeft neergelegd of waar ze oevers en platen heeft geërodeerd, wordt afgegraven of opgehoogd. Het ligt nu eenmaal in de menselijke aard om in tijden van verandering te focussen op wat er verloren ging en gaat, om te reconstrueren en te redden wat er te redden valt. Dit ‘terugbrengen in de oorspronkelijke staat’ is meestal tegengesteld aan de voortgaande deltaprocessen, strandt in het eindeloos nastreven of behouden van specifieke habitats en blijkt uiteindelijk onhoudbaar.

Te weinig doelgerichte maatregelen
Velen rekenden alsnog op oude beloftes, waaronder gedempt getij en De Kier. Anderen kozen voor tijdelijke dynamiek, die ontstaat bij dijken doorsteken en het aantakken van doodlopende wateren. Ook de lobbyisten voor robuustheid, grootschaligheid en grote grazers lieten nogal van zich horen. Subsidiegestuurde projecten, tekentafelplannen, innovaties en regionale belangen, lapmiddelen en korte termijn maatregelen leidden eveneens de aandacht af van doelgerichte maatregelen voor klimaatbestendigheid en procesnatuur.

Kleine plevier - Foto: Gerda de Bruijn

Toenemende verwarring
Bij het Deltaprogramma ontbrak een landelijk raamwerk als referentiekader. Zo kon het gebeuren dat de tweede werkconferentie Zuidwestelijke Delta begin 2009 ontspoorde met een ‘zilt herenakkoord’, dat is uitgegroeid tot het Manifest Waterpoort. Hierin krijgen de locale economie en recreatie een veel te prominente en bedenkelijke rol toebedeeld. Manipulatie en propaganda zetten velen op het verkeerde been. Voorstanders van een zout Volkerak-Zoommeer rekenden zich bij voorbaat rijk. Grevelingen en Oosterschelde blijven geheel verstoken van estuariene dynamiek.
Het Uitvoeringsprogramma Zuidwestelijke Delta had sturend moeten werken voor klimaatbestendigheid en procesnatuur, maar door de fragmentarische plannen raakten de primaire doelen waterveiligheid en zoetwatervoorziening steeds meer op de achtergrond.

Waterloopkundige onderbouwing ontbreekt
Gebrek aan gericht beleid, aan samenhang en aan historische context maken dat loze projecten, zoals verzilting, onnodig ontpolderen, tegennatuurlijke suppleties of de aanleg van onrendabele waterenergiecentrales, worden gepresenteerd en doorgedrukt. Waarom wordt er van overheidswege een podium geboden voor dit soort eenzijdige zaken?
In januari 2015 leidt een donatie van 13.5 miljoen uit het Droomfonds van de Nationale Postcodeloterij nog tot euforie onder de betreffende natuurinstanties rond het Haringvliet.
Het gonst inmiddels van de planvorming, maar wat is er waterloopkundig haalbaar?
Niemand komt met de noodzakelijke objectieve en berekende basis voor een estuarium.

Blokkade van procesnatuur door bescherming
Tal van wet- en regelgeving zorgt dat men inmiddels door de bomen het bos niet meer ziet. Clustering maakt het geheel wel overzichtelijker, maar zeker niet meer flexibel.
Zoals natuurbeschermingsregels het gebruik van het cultuurlandschap aan banden leggen, zo blokkeren ze nu de gang naar procesnatuur in de delta. Hiermee schiet de natuurbescherming in haar eigen voet.

Natura 2000 liep vast
Men kan zich afvragen of gespecificeerde formuleringen van natuurdoelstellingen niet overbodig zijn, aangezien de morfologische voorspellingen, die de basis vormen voor de effectvoorspelling voor de natuur, met relatief grote onzekerheden zijn omgeven. De landelijke coördinatie van Natura 2000 erkende in 2009 openlijk deze impasse, waarin haar beleid voor de delta zich bevond. Ze kwam echter zelf niet meer met een oplossing.

Marcel Schrijvers (SBB) en Herman Haas (RWS) beëindigen hun artikel “Herstel estuariene dynamiek in de Zuidwestelijke Delta” (Vakblad Natuur Bos Landschap, mei 2009) met:
“Een dynamische delta betekent ook dat we zullen moeten accepteren dat de natuur verandert. Dit heeft implicaties voor de soms starre instandhoudingsdoelstellingen van Natura 2000.
Er moet een volwaardige plaats binnen Natura 2000 komen voor dynamiek.
Als we niet kiezen voor het terugbrengen van estuariene dynamiek, zal het overigens ook bijzonder lastig en wellicht onhaalbaar blijken om de opgaven uit de Habitatrichtlijn te realiseren.”

Uiteenlopende opvattingen van de aangesloten instanties bij de Coalitie Delta Natuurlijk maken het moeilijk om met een eensluidend geluid naar buiten te treden. Na jarenlange idealistische strijd, komt er ruimte voor realisme. Men laat de eigen standpunten geleidelijk los en begint men binnen de natuurbescherming langzaamaan oog te krijgen voor het nieuwe, voor hetgeen zich onder gewijzigde omstandigheden ontwikkelt en nog kan ontstaan.

Kwakken - Foto: Gerda de Bruijn

Behoud van verandering
Juist voor het behoud van voortgaande processen dient men doelen te formuleren, voor het waterloopkundig scheppen van goede randvoorwaarden voor een evoluerend milieu, waarin alle stadia van de estuariene procesnatuur zich in tijd en ruimte ongestoord en blijvend kunnen ontwikkelen.
Men zou alle beperkende natuurbeschermingsregels overboord moeten zetten om plaats te maken voor één Natura-2000 aanwijzingsbesluit voor de Zuidwestelijke Delta: Het besluit om voor de lange termijn in samenhang met waterveiligheid en zoetwatervoorziening te streven naar een zo compleet mogelijk estuarium.


De Zuidwestelijke Delta met een estuarium en een Westerscheldekering (kaart B&H). Zeewaterveiligheid, rivierwaterveiligheid, ecologie en zoetwatervoorziening in samenhang.

Een estuarium als streefbeeld
Als adviesgroep dringen we sinds het verschijnen van het rapport “Samen werken met water” (Deltacommissie 2008) aan op herijking van de landelijke zoetwaterverdeling en op hiermee samenhangend onderzoek naar de haalbaarheid van diverse varianten en combinaties voor estuariene dynamiek, zoals met een S-bocht, migratierivieren en/of de inzet van de Voordelta.
Nu afsluiting van de Nieuwe Waterweg weer in beeld komt, wordt het tijd dat de overheid en de deltacommissaris deze taken oppakken, zodat er met de beschikbaar komende informatie, weliswaar bedachtzaam en respectvol, bewuste keuzes gemaakt kunnen worden. Geen halve maatregelen, maar een waterloopkundig gefundeerde inrichting voor één verbonden en evoluerend gebied, afsluitbaar met stormvloedkeringen, dat de optimale condities schept voor de ontwikkeling van de ecologische relaties tussen de zee en de stroomgebieden van de grote rivieren.
Men hoeft hierbij niet gedetailleerd te voorspellen wat er komen gaat. De natuur mag zelf bepalen waaraan ze wil voldoen. Uiteindelijk mogen we onbekommerd achterover leunen en met de kennis van nu accepteren dat niet de mens, maar de natuur invulling geeft aan een estuariene delta.


Wil Borm
Cor Huijgens

Adviesgroep Borm & Huijgens - integraal waterbeheer - april 2015